عقیق:اردوباد به‌عنوان یکی از مناطق دارای تاریخ کهن در کشور آذربایجان با طبیعت زیبا و ارزش‌های منحصربه‌فرد خود شناخته می‌شود. جاده ابریشم که شرق دور و نزدیک و اروپا را به هم متصل می‌کرد با عبور از اردوباد تاثیر بزرگی در توسعه همه‌جانبه آن داشته است.

اردوباد با آثار معماری، مردم میهمان‌دوست، اندیشمندان بااستعداد و مردان غیرتمند در طول تاریخ میهمانان و جهانگردانی را که به اینجا آمده‌اند تحت تاثیر قرار داده است.

تصویرسازی از مناظر حیرت‌انگیز  این سرزمین که به‌عنوان یکی از اولین سکونت‌گاه‌های بشری به شمار می‌رود، با کلام و سخن ممکن نیست. اردوباد یکی از نادر سرزمین‌هایی است که طبیعتش برای جوانان قوت و برای پیرها حکمت داده و برای انسان الهام‌بخش بوده است.

هدف از سفر ما به این سرزمین شگفت‌انگیز نوشتن درباره مساجدی است که مانند سایر آثار تاریخی تا به امروز اهمیت خود را نگه‌ داشته‌اند.

قابل‌ذکر است، مساجد در میان آثار تاریخی اردوباد جایگاه مهمی‌ دارد. بر اساس صحبت‌های آذر علی‌اف مدیر اداره فرهنگ و گردشگری شهرستان اردوباد، در حال حاضر 24 مسجد در شهر اردوباد فعالیت دارد.

مساجد جامع، آمباراس، سرشهر و مینگیس جزء بزرگ‌ترین آثار معماری کهن و شاهدان تاریخ هستند. بقیه به‌عنوان نقوش معنوی کوچه‌های شهر، مساجد محله هستند.

مسیرمان به سمت مسجد جامع است. در راه یک ریش‌سفید نورانی سلام کرده و با لبخند می‌پرسد: دنبال چه هستید؟ این فرد که با هم آشنا شدیم نامش میر اشرف ساکن شهر و یکی از ریش‌سفیدان معروف و صاحب نفوذ اردوباد است.

او با ذکر اینکه می‌خواهد کمک کند، گفت: تجربه‌اش برایمان مفید خواهد بود. من هم با اشاره به اینکه خیر و برکت نزد بزرگان است از همراهی دایی میراشرف با ما خیلی خوشحال شدم. پس از کمی راه رفتن به مقابل مسجد جامع اثر معماری متعلق به قرون‌وسطی که در جای بلندی قرار دارد می‌رسیم.

در مسجد جامع موقع هر نماز اذان داده‌ شده و انسان‌ها برای وحدت و عبادت خداوند تعالی دعوت می‌شوند. اما در اینجا اذان نه از مناره، بلکه مثل دوران اول اسلام از پشت‌بام مسجد داده می‌شود. موقعیت قرارگیری شهر به‌عنوان دلیل عدم وجود مناره نشان داده می‌شود. موقعیت شهر مساجد را به ساخت مناره بی‌نیاز کرده است. چراکه اذان داده‌شده در یک مسجد از همه‌جا شنیده‌شده و در حال حاضر هم همین‌طور است.

در عین‌حال اکثر این مساجد در دوران اتحاد جماهیر شوروی بسته‌شده و یا به‌عنوان انباری استفاده می‌شد. بناهای مساجد که در اثر بی‌توجه در وضعیت بلااستفاده قرار داشتند در دوران مختلف قسمتی از آن‌ها بهسازی شده است.

اما پس از کسب استقلال در اردوباد زده نگه‌داشتن ارزش‌های دینی ادامه یافته و درنتیجه، قسمت اعظم مساجدی که بنای تاریخی داشتند بهسازی شد. از این اقدامات برای مسجد جامع هم انجام‌ شده است. قابل‌ذکر است، در مسجد جامع برای آقایان و خانم‌ها درب ورودی جداگانه وجود دارد.

یکی از عوامل جذاب برای بازدیدکنندگان از این اثر تاریخی وجود یک درخت چنار چند هزارساله و یک قنات قدیمی با آب شفادهنده در حیاط مسجد است. گفتند: در سال‌های 1902-1901 موقع انجام تعمیرات در قسمتی از مسجد کتیبه‌ای پیدا شد که قدمت مسجد از نوشته‌های روی آن متعلق به سال‌های 111 هجری (729 میلادی) می‌باشد. این تاریخ متناسب با سال‌های اولیه گسترش دین اسلام است و این نتیجه حاصل می‌شود که اردوباد در آن دوران یکی از مناطق مسکونی توسعه‌یافته بوده است.

نوشته‌های کتیبه سنگی روی درب شمالی مسجد دقت ما را به خود جلب می‌کند. در این لوحه فرمان پنج سطری فارسی با خط نسخ شاه‌عباس اول حک شده است. بر اساس فرمان متعلق به سال 1604 اهالی اردوباد به خاطرنشان دادن مردانگی، شجاعت و دانایی از پرداخت همه مالیات‌ها معاف شدند.

همچنین این کتیبه نشان می‌دهد، اردوبادی‌ها در توسعه علم و فرهنگ نقش مهمی داشتند. در زمان‌های گذشته در میدان جنوبی مسجد جامع کاروانسراها و مغازه‌ها وجود داشتند.

از اینجا جداشده و مسیرمان را به سمت مسجد آمباراس یکی دیگر از آثار قدیمی شهر می‌اندازیم. طبق گفته میراشرف، در شهر اردوباد در هر محله یک مسجد ساخته‌شده تا انسان‌ها در زمان عبادت برای رفتن به مسجد در محلات دیگر به‌زحمت نیافتند. دین اسلام نیز وحدت، برابری، محبت و مهربانی را به انسان‌ها القاء می‌کند. 

یک روایت از حضرت محمد(ص) هست که می‌فرماید: آنچه برای خود می‌پسندی برای همسایه هم بپسند و آنچه برای خود نمی‌خواهی برای دیگران هم نپسند. از مقابل هر دری که رد می‌شویم صدای «بفرمائید، مهمانمان باشید» شنیده می‌شود. مانند همه‌جای جمهوری خودمختار در اینجا هم باز گذاشتن درب حیاط طبیعی است. صاحبخانه می‌داند، هیچ‌کس بدون اجازه داخل نمی‌شود.

همچنان که درباره مهمان‌نوازی اهالی اردوباد صحبت می‌کردیم، جلوی مسجد آمباراس می‌رسیم؛ اثر تاریخی قرن هفدهم-هجدهم که میان مردم مشهور به نام کوچه‌ای است که در آن قرار دارد.

نوشته کتیبه چوبی روی بام مسجد نشان می‌دهد این بنا در سال 1284 (68-1867 میلادی) توسط جعفر اوغلو آقابابا بهسازی شده و به نام «مسجد آقا میرزا جعفر» حک شده است. احتمالا، بنای مسجد در قرن هفدهم توسط آقا میرزا جعفر احداث شده است. در اینجا هم مناره وجود ندارد. بازهم درختان پیر چنار و چشمه قدیمی با مسجد دوستی می‌کنند.

هرچند با موضوع ما مرتبط نیست اما یک نقطه را به نظر خوانندگان برسانم. در حیاط مسجد یک مراسم ترحیم دیدیم و ما هم داخل شدیم. به‌عنوان یک رسم روی میزها غیر از قند و چای لیمویی چیز دیگری به چشم نمی‌خورد. این را به این خاطر گفتم که، درعین‌حال در دادن احسان بر اساس سنت‌های اسلامی نیز اسراف انجام نمی‌شود.

نوبت بعدی مسجد سرشهر در محله‌ای با همین نام است. مسجد دوطبقه بوده و طبقه اول آن برای آقایان و طبقه دوم آن برای خانم‌ها در نظر گرفته شده است. در کتابخانه طبقه دوم مسجد که متعلق به اوایل قرن هجدهم است کتب دینی و دست‌نوشته‌ها نگهداری می‌شود.

این مسجد هم مانند سایر مساجد بدون مناره بوده و در میدان آن درخت چنار چند هزارساله و چشمه وجود دارد. داخل درخت چنار در سطح وسیعی خالی و حفره مانند است. طبق گفته دایی میراشرف، زمانی 4 نفر به‌راحتی می‌توانستند داخل این حفره نشسته و چایی بخورند. طبق گفته‌ها، درخت بیش از 500 سال سن دارد. چنین چنارهایی را در اکثر جاهای اردوباد می‌توان دید.

پتچولد پروفسور دانشگاه درپتسک که در اوایل قرن نوزدهم در اردوباد بوده درباره درختان چنار می‌گوید، چنین چنارهایی را من فقط در مسجد ایاصوفیا دیدم، اما این چنار از آن‌ها زیباتر است.

درنهایت، جلوی مسجد مینگیس، آخرین مسجد بزرگ شهر می‌رسیم. این اثر تاریخی-معماری که در محله مینگیس قرار دارد، بر اساس تقویم هجری قمری در سال 1088 (1677 میلادی) توسط محمدهادی فرزند عبدالحسین اردوبادی احداث شده است. (از روی کتیبه با لوح مرمری روی درب ورودی مسجد مشخص است). بنای مسجد که در نیمه دوم قرن هفدهم بهسازی شده به دوران قبل متعلق است.

طبقه اول مسجد برای امور اقتصادی در نظر گرفته شده است و داخل آن وسعت زیادی داشته و در دوطبقه است. مسجد که با گذر زمان دچار فرسودگی شده در سال 2001 نوسازی شده است. همانند سایر مساجد، حیاط این مسجد نیز درخت چنار و قنات دارد.

زیبایی مسجد در سادگی آن و تزئین آن انسان‌های داخل آن است. به‌طورکلی، مساجد اردوباد هم از لحاظ سادگی و هم ازلحاظ بنا مشابه مساجد دوران اولیه دین اسلام است. همچنین مساجد زمانی به‌عنوان مدرسه نیز استفاده شده‌اند.

و این نشان می‌دهد، در اردوباد از زمان‌های قدیم علم، تحصیل و فرهنگ در سطح بالایی رشد کرده است. موقع جدا شدن از شهر از مساجد بدون مناره صدای اذان بلند شده و اشک خوشحالی طبیعت به‌صورت باران بر روی این سرزمین مقدس نغمه خود را شروع کرد.

در پایان می‌خواهم بگویم: هر هم‌وطن باید ارزش‌های تاریخی خود را دانسته و آن را حفظ کند. دفاع از وطن باید وظیفه مقدس هر یک از ما باشد. دفاع از وطن زمانی تقویت می‌شود که محبت به تاریخ و ارزش‌های آن بی‌پایان باشد.

پی نوشت:

ترجمه اختصاصی از وابستگی فرهنگی ایران در نخجوان اثر حسین احمداف(روزنامه نگار در نخجوان)