علاوه بر ثمرات علمى که بر درک حضور پر فیض امام رضا علیه السلام به وسیله حضرت عبدالعظیم حسنى علیه السلام مترتب است، سه ثمره مهم دیگر نیز به نظر می رسد.
عقیق:بحث اصلى در این نوشتار درباره درک زمان حضرت رضا علیه السلام است، که معرکه آرا و اختلاف میان محدثان و بعضى از علماى رجال شده و عدهاى از معاصران نیز در آن اختلاف نمودهاند، به گونه اى که بعضى جزم به درک حضور و عدهاى به عدم آن دارند.ثمرات بحث
علاوه بر ثمرات علمى که بر درک حضور پر فیض امام رضا علیه السلام به وسیله حضرت عبدالعظیم حسنى علیه السلام مترتب است، سه ثمره مهم دیگر نیز به نظر می رسد:
1- اگر ایشان، حضرت رضا علیه السلام را درک نکرده باشند، بنابراین روایت یا روایات منقول وى از حضرت ثامن مرسل خواهد بود و از درجه اعتبار رجالى ساقط است. البته این به معناى صادر نشدن روایت از امام معصوم علیه السلام نیست و طبعاً سیاق روایت، روایات مشابه و دیگر مطالب و مرجّحات و مضعّفات رجالى نیز باید مقارنِ با روایت بررسى شوند؛ ولى آنچه مسلم است آن روایت، دیگر به طور مستقل نمىتواند دلیلیت داشته باشد و بدان استناد شود.
2-با توجه به زوایاى مجهولى که درباره ورود حضرت عبدالعظیم علیه السلام، تاریخ ورود و مکانى که از آن حرکت کرده است، مشخص شدن این که عبدالعظیم علیه السلام از راویان حضرت رضا علیه السلام بوده و بررسى احتمالات مبنى بر این که این ملاقات (یا ملاقات ها) در ایران انجام شده یا مدینه یا جاى دیگر براى روشن شدن بعضى از نکات مجهول تاریخى مفید خواهد بود.
3- در بررسى تاریخ تولد عبدالعظیم - که در هاله اى از ابهام قرار دارد نیز بسیار مؤثر است.
ذکر این نکته نیز ضرورى است که از جهت تاریخى، بعید نیست که عبدالعظیم علیه السلام از اصحاب امام رضا علیه السلام باشد، چون به عقیده برخى تولد حضرت عبدالعظیم در سال 173 هجرى و وفاتش در سال 250 تا 252 است، بنابراین، ایشان در 77 یا 79 سالگى دنیا را وداع گفته است؛ با توجه به شهادت امام کاظم علیه السلام در سال 183، دوران کودکى عبدالعظیم، مقارن با دهه آخر عمر حضرت کاظم علیه السلام بوده، و دوره امامت امام رضا علیه السلام - که شهادتش در سال 202 یا 203 بوده - را درک کرده و احتمالاً از آن حضرت روایت کرده، و سپس حضور حضرت امام جواد و امام هادى علیهماالسلام رسیده و از آنها حدیث نقل کرده و در دو یا چهار سال قبل از شهادت حضرت هادى علیه السلام (در سال 254) از دنیا رفته، و حضرت هادى علیه السلام نیز تشویق و تحریض بر زیارت ایشان نمودهاند.
آقاى عطاردى می گوید:(2)
یکى از فضلاى معاصر در رسالهاى که در شرح زندگى حضرت عبدالعظیم به نگارش درآورده گوید: «عبدالعظیم حسنى در سال 202 هجرى متولد شده، لیکن مأخذ این گفتار خود را ذکر نکرده است.»
این گفته مدرک درستى ندارد؛ زیرا حضرت عبدالعظیم راوى هشام‌‌بن حکم است و او در سال 198 درگذشته (3)، و نیز عبدالعظیم محضر مبارک حضرت رضا علیه السلام را درک نموده، در حالى که آن جناب در سال 203 به شهادت رسیده است.
گفتنى است که در مقام اثبات این درک حضور، به مشکلى بر می خوریم، و آن این که کتاب هاى حدیثى از روایت حضرت عبدالعظیم از امام ثامن علیه السلام خالى است، مگر یک روایت.
تنها روایت رضوى منقول از سوى عبدالعظیم علیه السلام
در بعضى از نوشته ها آمده است که تنها روایتى را که عبدالعظیم از حضرت رضا علیه السلام روایت کرده، حدیثى است که عبدالعظیم در باب صوم به واسطه سهل بن سعد از حضرت نقل کرده و مرحوم صدوق در من لا یحضره الفقیه آن را بیان داشته است:(4)
و روى عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی عن سهل بن سعد، قال: سمعت الرضا علیه السلام یقول:« الصوم للرؤیة والفطر للرؤیة، و لیس منا من صام قبل الرؤیة و أفطر قبل الرؤیة للرؤیة.» قال: قلت له: یابن رسول الله، فما ترى فى صوم یوم الشک؟ فقال:«حدّثنی أبی، عن جدی، عن آبائه علیه السلام قال: قال أمیرالمؤمنین علیه السلام: لئن أصوم یوماً من شهر شعبان، أحب إلىّّ من أن أفطر یوماً من شهر رمضان. »
سپس صدوق روایت را غریب دانسته و مىگوید:
قال مصنف هذا الکتاب: وهذا حدیث غریب لا أعرفه إلاّ من طریق عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی المدفون بالرى فی مقابر الشجرة، و کان مرضیاً - رضى الله عنه.
بدیهى است که این روایت دلالت بر درک حضور حضرت رضا علیه السلام نمىکند؛ چون عبدالعظیم روایت را از سهل بن سعد نقل کرده و او حدیث را از امام رضا علیه السلام شنیده است. چنانکه روایتى نیز عبدالعظیم از هشام بن حکم نقل کرده که او از امام صادق علیه السلام شنیده است.(5) پس آیا مىتوان گفت: حضرت عبدالعظیم امام صادق علیه السلام را نیز درک کرده است؟
تنها روایتى که عبدالعظیم بدون واسطه از امام رضا علیه السلام نقل کرده، موعظه اى است که مرحوم شیخ مفید در الاختصاص نقل کرده است. روایت چنین است:
روی عن عبدالعظیم، عن ابی الحسن الرضا علیه السلام قال: یا عبدالعظیم، أبلغ عنی أولیائی السلام و قل لهم أن لا یجعلوا للشیطان على أنفسهم سبیلاً، و مرهم بالصدق فى الحدیث و أداء الأمانة... .(6)
در اینجا به دو نکته توجه کنیم :
الف. ارسال روایت
1. این روایت مرسل است و به جهت ارسالش قابل اعتماد نیست، گر چه مضمون بسیار بالایى دارد؛ امّا به تنهایى، اثبات نمىکند که عبدالعظیم از اصحاب امام رضاعلیه السلامباشد؛ چرا که:
اولاً. ممکن است عبدالعظیم از واسطهاى نقل کرده که آن واسطه در روایت ذکر نشده است. نیز دلیِل ظاهرى در روایت نیست که از آن بتوان فهمید عبدالعظیم بلاواسطه از امام رضا علیه السلام روایت کرده است؛ یعنى نمىتوان یقین نمود که ارسال قبل از عبدالعظیم است، گر چه ظهور در آن دارد که ارسال قبل از اوست و روایت از عبدالعظیم تا امام علیه السلام متصل است.
ثانیاً. محتمل است مراد از ابوالحسن، ابوالحسن ثالث باشد که امام هادى علیه السلام است و با امام رضا علیه السلام اشتباه شده است.
عبدالعظیم حسنی راوی روایت رضوی
ب. عبدالعظیم در روایت کیست؟
از آنجا که شیخ مفید وصفى براى عبدالعظیم بیان نکرده محتمل است مراد از عبدالعظیم، شخصى غیر از عبدالعظیم حسنى باشد.
با توجه به این که روایتى دیگر به وسیله عبدالعظیم حسنى از امام رضا علیه السلام نقل نشده، این احتمال عقلایى است، در صورتى که مراد از ابوالحسن، حتماً همان امام رضا علیه السلام باشد، ولى از طرفى دیگر با بررسى روات شیعه به شخصى عبدالعظیم نام غیر از عبدالعظیم حسنى - که مناسبت طبقاتى داشته باشد نیز برخورد نمىکنیم، خصوصاً شیخ مفید در الاختصاص، فقط در یک جاى دیگر نامى از عبدالعظیم آورده که مراد از آن قطعاً عبدالعظیم حسنى است.
روایت دیگر الاختصاص چنین است:
أحمد بن الحسن، قال: حدثنا عبدالعظیم بن عبدالله، قال: قال هارون الرشید لجعفر بن یحیى البرمکی: إنی أحبّ أن أسمع کلام المتکلّمین... .(7)
عبدالعظیم و قصد زیارت حضرت رضا علیه السلام
برخى بر این عقیده اند که عبدالعظیم علیه السلام براى زیارت حضرت رضا علیه السلام به ایران آمده، ولى خدمت حضرت نرسیده است. واعظ تهرانى در ابتداى روح و ریحان دهم از کتاب جنة النعیم مىگوید:
و بعضى نقل کردهاند: به عزم زیارت مرقد منوّره مطهر حضرت رضا علیه السلام از سرّ من رأى بیرون آمد و به بلاد خراسان متوجه گردید. چون به شهر رى وارد شد، زمانى به جهت زیارت قبر مطهر حضرت حمزة بن موسى بن جعفر علیهماالسلام توقف فرمود، و امر آن بزرگوار مخفى بود، و کسى آن جناب را نمىشناخت تا آن که دوستان و شیعیان در خفا خدمتش رسیدند، و اطلاع از حالات حسنه اش پیدا کردند، و مسائل حلال و حرام خودشان را سؤال نمودند، و کمال تقرّب آن جناب را بهآن دوامام بزرگوارعلیهماالسلام یافتند و بر ارادت و خلوص ایشان افزود. پس نگذاردند آن جناب حرکت نماید.
منبع:روضه
