عقیق/ حمید محمدی محمدی: همانطور كه چرتكه در بازار، جایش را به ماشین حساب و سپس رایانه داد، نسل جدید مداحان هم در مقایسه با نسل‌های قبل از خود، دچار تغییرات اساسی و البته نه زیربنایی شد كه توانست شكل تازه‌ای از ستایشگری اهل بیت (ع) را به ظهور برساند. این تغییرات، همپا با تحولات اجتماعی و فرهنگی، شمایل مجالس ذكر ائمه اطهار (س) را نیز تغییر داد و كانون‌های جدیدی برای یادآوری تاریخ تشیع در برهه زمانی زندگانی چهارده معصوم (ع) به وجود آورد.

حاج محمد رضا طاهری، حاج محسن طاهری، حاج مرتضی طاهری و مرحوم حاج محمد تقی طاهری

در این یادداشت کوتاه، می‌خواهم به مقایسه سه نسل متفاوت و تغییراتی كه بر اثر تولد نسل دوم و نسل سوم به وجود آمد،‌ اشاره كنم. در میان این بررسی، معلوم شد كه هریك از اعضای خانواده‌های بزرگ مداحی، مانند «ترابی‌ها» مختصات خودشان را دارند و این ویژگی‌ها به نسل همزاد آنها قابل تعمیم است. به عنوان مثال، در همین خانواده، حاج علی ترابی، به عنوان بزرگ و پیشكسوت جامعه مداحان با ذبیح‌الله ترابی(خواهر زاده حاج علی ترابی) مداح روشندل و میانسال، كه ردیف می‌شناسد و سبك‌های سنتی را با موسیقی جدید تلفیق كرده است، چه فرق‌‌هایی دارد و پس از آن، امیر و حمید ترابی، فرزندان جوان مرد اول این خانواده، كه كاملاً مطابق با دستگاه‌های آوازی مداحی می‌كنند، با نسل دوم و اول خود چه تفاوت‌هایی دارند.

تعداد فراوانی از نمایندگان نسل اول، اكنون در میان ما نیستند و افرادی مانند مرشد باقر معماری، مرشد اسماعیل مهجوری، سیدمصطفی هاشمی دانا، (سرپرست سابق جامعه مداحان تهران)، رجب رضایی، معروف به «شاطرالعلماء»، نادعلی كربلایی (پدر سه شهید و سرپرست مداحان غرب تهران)، احمد صالح (شاعر و نوحه‌خوان)، سیدعلی سالك‌فر، برادران گلچین، مرحوم شاه‌حسین، مرحوم حسن محمدی دولابی، مرحوم شمشیری و ... در خاك ابن بابویه، حضرت عبدالعظیم یا بهشت زهرا (س) آرمیده‌اند.

با این وجود، با كمی اغماض نسبت به دسته‌بندی حاضر، عنوان نسل اول را می‌توان به افرادی مانند حاج علی آهی، حاج علی ترابی، حاج اكبر كاظمی، حاج سیدحسن معطر و ... نسبت داد. اعضای این گروه برای مخاطب امروز، كم‌تر شناخته‌ شده‌اند و رسانه سیما، روی صدا و چهره آنان حسابی باز نمی‌كنند. چون، در درجه اول، این افراد و سوابقشان برای سیاستگذاران مذهبی رادیو و تلویزیون هم كم‌تر شناخته شده‌اند و اغلب آنها روی صوت و جاذبه‌های آوازی تأكید ندارند.

نسل اول، كاملاً سنت‌گرا است و در نظر او، خواست مخاطب، هیچ گاه بر خواست ممدوحانش (اهل بیت عصمت و طهارت) برتری ندارد. این نسل معتقد است كه گریاندن مردم، هرچند اهمیت دارد، اما برایش یك ارزش محسوب نمی‌شود و آنچه باید مطرح باشد، سوختن و گداختن در مجالس اهل بیت (ع) است كه این سوز و گداز با تحریرهای موسیقایی حاصل نمی‌شود.

نسل اول، ساده می‌خواند و در شعرهایش به واژه‌های عربی برخاسته از احادیث و روایات، بیش‌تر تكیه دارد. مجالس او، غالباً صنفی و تشكیلاتی است. اما نسل اول حاضر در نقشه مداحی، چه جایگاهی دارد؟ بی‌گمان به آنان همانند معلمی نظر می‌افكنند كه در اوج تقدس قرار دارد. با این وجود، جایگاه آنان در میان نسل دومی‌ها، بسیار ارزشمندتر و قابل احترام‌تر است تا در میان نسل سومی‌ها. نسل اول، اكنون كم‌شمار و كم حضور، عصر كهنسالی را سپری می‌كند و نمایندگان زیادی روی زمین ندارد.

حاج سیدمحمد موسوی سجاسی، حاج ذبیح‌الله ترابی، حاج منصور ارضی، حاج حسن خلج، حاج علی انسانی، حاج غلامرضا سازگار، حاج مهدی آصفی، حاج حسن آهن‌سازان، حاج اكبر بازوبند، حاج سیدحسن حاج احمدی، حاج مرتضی و حاج محسن طاهری و ... تنها برخی از نمایندگان این نسل به شمار می‌روند و نمی‌شود نام همه آنها را در این بررسی به میان آورد.

نسل دوم، همانطور كه در بین دو نسل قدیم و جدیدتر از خودش واقع شده، به هر دو گرایش‌هایی دارد. در موضوع شعر از نسل پیشین‌ بهره‌مند است و سعی می‌كند با حفظ شعرهای غنی و پرمایه، به منویات نسل گذشته‌اش وفادار بماند و راه و رسم آنان را پیش بگیرد، اما در موضوع توجه به مخاطب و تحولات اجتماعی ـ فرهنگی در جامعه انسانی، نسل سوم را تماشا می‌كند.

نسل دومی‌ها، با اندك تغییراتی در طرز لباس پوشیدن، مجالس جدیدتری پذیرفتند كه شكل آنها با مجالس قدیمی و محافل مذهبیون، کمی فرق داشت. مجالس نسل دومی‌ها، عمومی‌تر از مجالس صنفی و تشكیلاتی است و توده‌های مردم، اقبال بیش‌تری نسبت به آنان نشان می‌دهند. چرا كه شعرهایشان ساده‌تر و كوتاه‌تر است و رعایت زمان اندك و حوصله محدود مردم را می‌كند.

محفوظات شعری نسل دومی‌ها، اغلب از كتاب‌ها و دیوان‌های معروف، اما كمیاب چند دهه گذشته تأمین می‌شود؛ به علاوه اینكه برخی از آنان، مانند غلامرضا سازگار، خودشان نیز شاعری تمام عیار به شمار می‌روند كه دیگران را نیز با آثارشان تغذیه می‌كنند.

شاید بشود گفت در این نسل، به خواست و پسند مخاطب بیشتر توجه می شود. شعرهایش كوتاه، بعضاً‌ محاوره‌ای و بسیار ساده است و مخاطب مجالس او را جوانانی تشكیل می‌دهند كه بیش‌تر میل به سینه‌زنی یا شنیدن ستایشگری توأم با موسیقی جدید دارد. برخی سبك‌های مداحی این نسل، از آثار غیرمذهبی، اما معنوی تهیه می‌شود كه بیش‌ترین گرایش به كارهایی است كه علیرضا افتخاری در آنها هنرنمایی كرده است.

محمد رضا طاهری، حمیدرضا نیكدل، زهیر سازگار و حمید بهاری، تنها چند نفر از نمایندگان نسل سوم‌اند كه پدرانشان در نسل اول یا دوم زیست ‌كرده‌اند، اما بعضی از آنها به سبب اجرای برنامه در شبكه‌های سیما، نام‌آورتر از پدرانشان نیز ظاهر شده‌اند.

                   حاج حمید بهاری، مرحوم حاج علی بهاری و مرحوم شاه حسین بهاری

این نسل، شعرهایش را کمتر از كتاب تأمین می‌كند و شاعرانی پرآوازه نیز در دسترسشان نیست، بلكه شاعرانی گمنام با سروده‌هایی مخاطب‌پسند در این زمینه به آنان كمك می‌كنند و مجالس آنان، به صورت پایگاهی ثابت و پاتوق آشنای مخاطبان درآمده است.

لباس پوشیدن این نسل هم با دو نسل گذشته‌اش تفاوت‌هایی دارد. بیش‌تر آنان از عبا یا پالتوی بلند استفاده نمی‌كنند و به جای نشستن بر منبر، پشت تریبون‌های مخصوص به مداحی می‌پردازند.

*شاید نام افرادی مانند حاج سیدمجید بنی‌فاطمه، حاج سعید حدادیان، حاج محمود كریمی و ... در این دسته‌بندی لحاظ نشده باشد. این به آن دلیل است كه مطلب حاضر، مختصات افرادی را از سه نسل مداحی در یك خانواده واحد بررسی كرده است. در جایی، نام مرتضی، محسن و محمد طاهری به عنوان نمایندگان دو نسل می‌آید كه پدر بزرگوارشان، مرحوم طاهری بزرگ، خود از نسل اول این خانواده بوده است.