عزاداری در قم به خاطر
وجود مرقد مطهر حضرت معصومه(س)، حوزه علمیه و علما، جلوه خاصی دارد که
شاید در شهرهای دیگر کمتر دیده می‌شود. در ماه محرم دسته‌های عزا از گوشه و
کنار شهر و روستا، از مساجد و تکایا و حسینیه‌ها، آهسته آهسته به سمت
حرم مطهر حضرت معصومه(س) حرکت می‌کنند و در اطراف حرم به هم می‌پیوندند و
سپس با نظم خاصی وارد صحن‌های حرم مطهر می‌شوند.
پیشینه عزاداری در قم
بررسی‌های تاریخ نویسان نشان می‌دهد
که تاریخ دسته‌های عزاداری در قم به
عهد اشعری‌ها می‌رسد، اما با
توجه به خاطراتی که سینه به سینه از گذشتگان نقل شده، قدیمی‌ترین
دسته عزاداری مربوط به محله «میدان میر» بود که در دوره‌های گذشته
به سمت حرم مطهر حضرت معصومه(س) حرکت می‌کرد. اما با پیدایش تکیه‌های دیگر
از قبیل «سنگ سیاه» و «چهارمردان»، همیشه برای پیشدستی در ورود دسته
عزاداری به حرم مطهر، رقابت بین دسته میدان میر با دسته‌های عزاداری جدید صورت می‌گرفت.
پس از تکیه سنگ سیاه که سابقه
ایجاد آن به بیش از 400 سال می‌رسد، سومین دسته عزاداری
مربوط به محله چهارمردان بود که در حال حاضر نیز این هیئت از جایگاه محبوبی
بین عزادارن حسینی برخوردار است. پس از آنها دسته‌های تکیه عشقعلی، تکیه
حاج سید حسن، تکیه ملامحمود، تکیه یزدی‌ها، تکیه باغ پنبه و تکیه شاهزاده
حمزه(ع) در دوران قبل از سال 1300 شمسی شکل گرفته‌اند.
دسته‌های عزاداری شاه خراسان،
عربستان، سیدان، تکیه دسته خروس، آل جوی، گذر جدا و ارک
از سال 1300 شمسی به بعد پدید آمدند و دسته‌های معروف دیگر همچون دسته‌های
میرزای قمی، دروازه کاشان، پنجه علی، کوه حکیم، شاهزاده ظهیر، گذر صادق
و... بعد از شهریور 1320 و پایان ممنوعیت عزاداری به ظهور رسیدند.
در گذشته عظمت معنوی دسته‌های
عزاداری قم در تمام کشور پیچیده بود و
بسیاری از مردم از جمله رجال
شهرهای دیگر در ایام محرم به قم می‌آمدند.
سنت‌های فراموش شده
در آن سال‌ها به خاطر اینکه مسیر
عبور عزاداران مناسب نبود، عده‌ای
سحرگاهان تمامی مسیر عزاداران را
آب پاشی می‌کردند تا از برخاستن گرد و خاک و شیوع بیماری
جلوگیری کنند.
این دسته‌ها پیش از آنکه به حرکت
درآیند ذکر دمی را حفظ کرده و به دستور
سر دسته آن محل پرچم بزرگی را در
سر راه کولی خون قرار می‌دادند. عده‌ای هم سپیده دم روز
عاشورا در کوچه‌ها به طبل زنی می‌پرداختند تا مردم را برای برپایی دسته
عزاداری باخبر کنند.
علاوه بر این، جلوی هر دسته
عزاداری، شیپورزنی سوار بر اسب و تعدادی پیاده در حال طبل زدن حرکت می‌کردند.
برنامه‌های دسته‌های عزادار نیز
نوحه‌گری و سینه‌زنی بود اما در اواخر عهد قاجار، سید حسن
علوی سردسته هیئت تجار واقع در مسجد امام حسن(ع) برای اولین بار به
تقلید از عزاداران تهران دسته زنجیرزنی راه انداخت و سنج زنان آن هیئت، زنجیرزدن عزاداران را هماهنگ می‌کردند.
در تکیه باغ پنبه، هنگام عزاداری
در شب، از طرف سرپرست هیئت دو سوار به
سلامگاه (سر قبرستان) مامور می‌شدند
و در حالی بین آن دو سوار طبقی قرار
داده و چراغ توری پرنوری روی آن
گذاشته بودند، شیپور حاضرباشی می‌زدند.
به این معنی که مردم برای تماشا
حاضر شوند. آنگاه از تکیه باغ پنبه در
مسیر حرکت عزادارن حدود 140 طبق که
روی آنها شمعدان‌های بلوری(یک شاخه و دو شاخه و سه شاخه)
چراغ‌های پایه مرمری و الوان قرار داده بودند حرکت می‌دادند و این
منظره‌های بس دیدنی داشته است و عزادارانی که پشت سر می‌رسیدند طبق‌ها
را بر روی سر گرفته و با شکوه تمام به طرف حرم مطهر می‌رفتند.
در گذشته یک یا چند نفر در جلوی
دسته عزادار راه می‌افتادند و اسپند دود می‌کردند. عده‌ای
کاه و خاک و خاکستر بر سر عزاداران می‌ریختند. جمعی دیگر گلاب به سر و
روی دسته‌ها می‌پاشیدند. بعضی از مردم طبق نذری که داشتند با لباس چرمین و
مشکی که بر دوش می‌گرفتند به عزاداران و تماشاچیان آب می‌دادند. عده‌ای
هم در ظرف مسی مخصوصی تربت می‌گذاشتند و به سر و پیشانی عزاداران می‌مالیدند.
در آن زمان رسم بود که روز
سیزدهم ماه محرم در تکایای مهم شهر، دسته‌های عزادار، عقال
عربی به سر بسته و شالی به کمر می‌بستند و بیل و کلنگ و کوزه کوچکی به نام «قلقلک»
بر دوش می‌گرفتند و به تقلید از طایفه بنی اسد، که بعد از روز
عاشورا برای دفن هفتاد و دو تن شهید کربلا رفتند، آنها هم به حرکت در آمده،
در بیرون شهر(نزدیک خاکفرج فعلی) به مصلی می‌رسیدند. در آنجا یک نوحه‌خوان بر
روی منبری که از گچ ساخته بودند و بسیار با ارزش بود، می‌ایستاد و
نوحه‌خوانی می‌کرد و مردم به سر و سینه می‌زدند و پس از عزاداری به شهر
باز می‌گشتند. هنگام حرکت به طرف مصلی شعار می‌دادند:
می‌رویم خاک به سر تا به سر خاک
حسین
تا سپاریم به خاک آن تن صد چاک
حسین
در زمان قدیم در دهه محرم، هیچ
تکیه‌ای غذا نمی‌داد. فقط یک بار آن هم در ظهر عاشورا، آبگوشت در ظرف مسی داده می‌شد.
مردم در زمان قاجاریه، حلوا، شله
زرد و آش جو نذر می‌کردند و آش را مخصوص امام زین
العابدین (ع) بیمار می‌پختند. به این صورت، زمانی که در شهر، امراض مختلفی می‌آمد،
در محل‌هایی که بیماری در آنجا شیوع یافته بود، برای ریشه‌کن شدن آن
نذر می‌کردند و دیگ مسی در کوچه می‌گذاشتند تا مردم هر چقدر که می‌خواهند
پول در آن بریزند. دیگ قراردادن، علامت این بود که می‌خواهند آش امام زین‌العابدین(ع)
بپزند. در پایان حکومت قاجاریه، فقط در دهه اول محرم، مراسم
عزاداری در تکایا برقرار می‌شد و غروب روز دهم به یاد آتش زدن و غارت خیمه گاه آل عبا(ع) چادر را پایین می‌کشیدند و
عزاداری به پایان می‌رسید.
دسته شام غریبان
دسته شام غریبان در غروب حزن‌انگیز
عاشورا برگزار می‌شد و می‌شود. بنیانگذار آن آقا سید حسین علوی سردسته هیئت
تجار قم بود. در آن زمان که
برق وجود نداشت حدود سه هزار نفر
در مسجد امام حسن عسگری(ع) گرد هم آمده و هر کدام شمعی (شمع‌های
نیم متری) به دست گرفته، با نوحه‌خوانی و بر سر و سینه زنان به
طرف حرم مطهر می‌رفتند. بسیاری از اهل قم و دیگر شهرها در مسیر دسته‌ها یا
پشت بام‌ها قرار می‌گرفتند. حتی پشت بام‌ها و گلدسته‌های حرم مطهر به
ویژه بام ایوان آیینه مملو از جمعیت می‌شد.
عزادارن در گذشته مواردی را جزو
وظایف خود می‌دانستند که برخی از آنها در شرایط کنونی
فراموش شده‌اند: عزادار پیراهن سیاه به تن کند، سرش و پایش برهنه باشد، به
سر و صورت خود تربت بمالد، خود را غمگین و حزن‌آلود نشان دهد، تا جایی که
ممکن است از خوردن و آشامیدن امساک کند و در هنگام عصر غذای مختصر و
ساده‌ای مثل شیر بیاشامد. باید خالصاً و مخلصاً برای خدا به این کار اقدام
کند و... .
نوحه‌خوانی، سینه‌زنی،
زنجیرزنی و شبیه‌خوانی
یکی از برنامه‌های مهم تکیه‌ها
نوحه‌خوانی بود. نوحه‌خوانان در زمان
قاجاریه، در ماه محرم شال سیاه و
یا شب کلاه بر سر می‌بستند و در نزدیکی
منبر و یا در میان جمعیت قرار می‌گرفتند
و با ختم منبر، مرثیه‌خوانی را
آغاز می‌کردند. قیافه محزون و
نورانی نوحه خوان طوری بود که هنوز شروع به نوحه‌گری نکرده
با دیدنش مردم به گریه می‌افتادند و خود نیز گریه‌اش می‌گرفت و
حاضران در اطراف او گرد آمده، ضربات دست خود را با آواز گرمش هماهنگ کرده و
بر سینه می‌زدند.
نوحه‌خوانان، مردمانی وارسته و
پاک نهاد بودند. آنها در قبال نوحه‌خوانی پولی مطالبه نمی‌کردند.
اگر نوحه‌خوان در تکیه‌ای بسیار زحمت کشیده بود در شب آخر عزاداری
کله قند یا کلاه یا عبایی به عنوان تبرک به او می‌دادند و بسیاری از آنها
این مقدار را هم قبول نمی‌کردند.
سینه‌زنی به عنوان سوگواری از
گذشته معمول بوده و به ویژه در میان عرب‌ها بسیار رواج
داشته است. آنها با شور و التهاب زیاد، بر سر و سینه می‌زدند و لباس خود را چاک می‌کردند. گریبان‌های خود را می‌دریدند
و بر سر خود خاک می‌ریختند.
زنجیرزنی که هم‌اکنون نیز معمول
است در گذشته به این صورت بوده که عده‌ای از مردم هر کدام
دسته جمعی با آهنگ مخصوص، به شانه‌ها و پشت شانه‌های خود می‌زدند. در
میان زنجیرزن‌ها فردی که صدای رسایی داشته و او را میاندار می‌نامیدند در
میان جمعیت قدم می‌زد و شخص محترمی هر چند دقیقه یک بار نام حسین را با صدای
بلند بر زبان جاری می‌کرد و سایر عزاداران تکرار می‌کردند.
در قم عزاداران به شبیه‌خوانی یا
تعزیه از گذشته‌های دور بیش از
نوحه‌خوانی و سینه‌زنی علاقمند
بودند و غیر از تکایای معروف، تعزیه‌خوانی ثابت در محله
میرزایی، مدرسه دارالشفا، حرم مطهر، میدان آستانه و تکیه متولی باشی برپا
می‌شد.
عزاداری در گذشته با خلوص نیت
عزاداران و سنت‌های زیبا عجین شده بود اما سوگواری برای
سیدالشهدا(ع) در دهه‌های اخیر رنگ دیگری به خود گرفت.
هر ساله در روزهای منتهی به ماه
محرم و عاشورای حسینی، مردم با شور و
اشتیاق وصف ناشدنی، امکانات و
وقت خود را در خدمت دستگاه امام حسین(ع) قرار می‌دهند تا جرعه‌ای
از دریای معرفت و آزادگی آن حضرت بنوشند اما این همه از خود گذشتگی
اگر توأم با خرافه و تحریف و آسیب باشد نتیجه مطلوب را می‌دهد؟
پرهیز از بدعت‌ها
در سال‌های گذشته به دلیل کم
کاری دستگاه‌های فرهنگی و نقش ضعیف برخی واعظان، مداحان
و شاعران آئینی، تحریف‌ها و خرافه‌هایی وارد دستگاه عزاداری امام حسین(ع) شد
که به قول استاد شهید مطهری، باید به دروغ‌ها و تحریف‌هایی که
وارد عزاداری امام حسین(ع) شده گریست نه بر مصیبت حسین و شمشیرهایی که در
آن روز بر پیکر شریفش وارد شد.
اگرچه با توصیه‌های رهبر معظم
انقلاب و مراجع عظام تقلید، برخی از
ناهنجاری‌ها همچون قمه‌زنی هیچ
جایگاهی در میان عزاداران حسینی ندارد، اما در آئین‌های
عزاداری و سوگواری سرور آزادگان جهان، برخی غلوها و خرافه‌ها رواج یافته،
بعضی واژه‌ها و زبان حال‌های بی‌ریشه و حتی مبتذل بیان می‌شود و از سبک‌های موسیقی غنایی و آلات نواختن آن در نوحه
سرایی‌ها استفاده می‌شود.
علاوه بر این، از نظر ظاهری نیز
آسیب‌ها و مزاحمت‌هایی در عزاداری ماه
محرم وجود دارد که می‌توان به
استفاده از نمادها و ابزار و آلات غیردینی، برقراری جلسات
عزاداری در فضاهای نامأنوس همچون ورزشگاه‌ها، بستن خیابان‌ها و ایجاد ترافیک،
بی‌نظمی، صداهای ناهنجار، عدم رعایت مداحان در پوشش ظاهری و... اشاره کرد.
البته در استان قم در دو سال
اخیر با ایجاد ستاد ساماندهی شئون فرهنگی در مناسبت‌های
مذهبی، رویکرد جدیدی در آسیب‌زدایی از عزاداری‌ها پیش روی مسئولان و مردم
قرار گرفته که به گفته حجت‌الاسلام والمسلمین عباس اسکندری رئیس سازمان
تبلیغات اسلامی استان قم، کاهش شدید آسیب‌ها و خرافه‌ها مهم‌ترین برکات
این ستاد و فعالیت‌های فرهنگی این سازمان است.
دو سال پیش سازمان تبلیغات
اسلامی و شورای هیئت‌های مذهبی دست به ساماندهی هیئت‌های مذهبی
زده و به دنبال آن آسیب‌های عزاداری و هیئت‌داری را شناسایی کرده‌اند
تا از طریق برنامه‌های آموزشی و پژوهشی در صدد رفع این آسیب‌ها برآیند.
به اعتقاد حجت‌الاسلام اسکندری،
اگر ساماندهی هیئت‌های مذهبی و
برنامه‌هایی که برای این هیئت‌ها
در نظر گرفته شد ادامه داشته باشد در
سال‌های نه چندان دور شاهد از
بین رفتن آسیب‌ها در عزاداری‌ها و پایان دغدغه مقام معظم
رهبری و مراجع تقلید خواهیم بود.
محمدعلی بختیاری‌زاده دبیر شورای
هیئت‌های مذهبی نیز به بخشی از این
برنامه‌ها اشاره کرد و گفت: برگزاری
دوره‌های مختلف آموزشی برای مسئولان
هیئت‌های مذهبی، برگزاری جلسات
آموزشی در خود هیئت‌ها، توجه به قرآن و
احکام و مسائل اعتقادی و دین
شناسی، برگزاری نمایشگاه توانمندی‌های
هیئت‌های مذهبی، برگزاری اردوهای
آموزشی و رفاهی و... بخشی از این
برنامه‌ها بود که در طول سال
برای ارتقای سطح معرفتی و تقویت پایه‌های دین شناسی هیئت‌های
مذهبی انجام شده است.
علاوه بر اینها نقش نخبگان دینی
و روحانیون در مقابله با انحرافات و
بدعت‌های عاشورایی در دو سال
اخیر پررنگ‌تر از گذشته مورد توجه قرار گرفته و سازمان تبلیغات
اسلامی استان قم به همه هیئت‌های مذهبی اعلام کرده که باید از یک شخصیت
روحانی بهره‌مند باشند و به هیئت‌هایی که در فعالیت‌های خود از روحانیون
استفاده نکنند مجوز فعالیت نخواهد داد.
این اقدام به این دلیل صورت گرفت
که روحانیون برای انتقال درست آرمان‌های امام حسین(ع) برنامه‌ریزی
دقیق و شایسته‌ای نسبت به شکل و محتوای عزاداری داشته باشند و
در راستای تبیین ارزش‌ها و معارف عظیم حماسه عاشورا گام بردارند.
واقعه عاشورای حسینی اهداف و
نتایج جاودانه‌ای در طول تاریخ داشته است که خوب است با
کنارزدن پرده‌های غبارگرفته، واقعیت و معنویت آن را در تار و پود جامعه
اسلامی دمید.
منبع: خبرگزاری مهر
کد خبرنگار 211007
