مفهوم شناسی دعا و زیارت

ادعیه و زیارات، حجم قابل توجهی از معارف اسلامی را به خود اختصاص داده اند. کاوش ها بیانگر صدور قریب به صد مورد دعا و زیارت در مسأله مهدویت هستند. مرحوم ابن فهد حلی در تعریف دعا فرموده است:

الدعاء طلب الدانی للفعل من الأعلی علی جهة الخضوع و الاستکانة؛ (حلی، بی‌تا: ص ۹)

دعا درخواست کاری از مقام عالی در حال خشوع و خضوع است.

دعا از ماده "دعو" به این معنا نیز آمده است:

الرغبة إلی الله تعالی فیما عنده من الخیر و الابتهال إلیه بالسؤال (واسطی زبیری، ۱۴۱۴: ج۱۹، ص ۴۰۵)

دعا درخواست متواضعانه از خداوند متعال برای رسیدن به خیر و نیکی است.

طبق این تعریف، دعا در لغت به معنای خواندن، فراخوان و دعوت است. زیارت نیز زمزمه فضائل و مناقب اهل بیت(ع) در هنگام توسل و توجه به آن‌ها است. زیارت در لغت از ماده "زأر" به معنای "صوت الأسد فی صدره" و از ماده "زور" به معنای "زعیم القوم" بوده و از ماده "زیر" به معنای "الدن و الحب" آمده است.

زیارت در فارسی به معنای دیدار و زیارت اهل قبور شهرت یافته است. بررسی آیات و روایات و اهتمام امامان(ع) به ادعیه و زیارات در اندیشه اسلامی، نشان می‌دهد دعا و زیارت، هماهنگ با آیات و روایات و متمایل با سیاق آن‌ها، انتقال معارف اهل بیت(ع) و ارتباط با خدا را عملی می‌سازند.

نقش دعا و زیارت در عرصه مهدویت

اهتمام به دعا و زیارت در اندیشه اسلامی نشان می‌دهد دعا و زیارت در معرفت زایی و پرورش بصیرت جامعه، نقش بسیار زیادی دارد. از دیگرسو، مهدویت از معدود آموزه هایی است که مورد عنایت همة اهل بیت(ع) مطرح بوده و انس و الفت و اهتمام به اعیه و زیارات در اندیشه اسلامی، موجب تعجیل ظهور حضرت مهدی(عج) شناخته شده است. میراث حدیثی عظیم شیعه، انبوهی از دانش و معارف مهدویت را در بر گرفته است و می تواند مکمل معارف آیات و روایات باشد و از جمله ویژگی‌های شخصی حضرت مهدی(ع) را تبیین کند. آنچه در این میان جلب توجه می‌کند، صدور ادعیه و زیارات متعدد مهدوی از سوی ائمه(ع) است؛ به همین لحاظ درمی یابیم ادعیه و زیارات با ادبیات متناسب و هماهنگ با سایر معارف اسلامی مانند آیات و روایات به آموزه مهدویت می‌پردازند. بررسی ساختار و مرور ادعیه و زیارات نشان می‌دهد ساختار ادبی دعا و زیارت قابلیت ویژه‌ای در برقراری رابطه انسان با خدا دارد؛ به همین لحاظ در روایتی از امام صادق(ع) در اشاره به این مطلب آمده است:

علیکم بالدعاء فانکم لاتقربون بمثله؛ (کلینی، ۱۳۶۵: ج۲، ص۴۶۷) عنایت امام سجاد(ع) به این ساختار و صدور ادعیه و زیارات متعدد در دوران تقیه نیز گواه این مدعا است. از دیگر سو، این ساختار در طول دوران اختناق و فتنه، زبان انتقال معارف اسلامی و اصول اعتقادی شیعه قرار گرفته و موجب معرفت زایی جامعه در حیطة آموزه‌های اسلامی و مسأله مهدویت شده است.

این دعاها ضمن برقراری ارتباط با خدا، فرستاده‌ای الهی و انسانی کامل در جایگاه واسطه فیض و منجی موعود را مورد توجه قرار می‌دهد و نیاز به او از سوی جامعه احساس می‌گردد و موجب در خواست حضور و ظهور او از خداوند متعال می‌شود. همچنین بستر پذیرش ولایت و توجه به امامت به صورت شخصی و مصداقی حقیقی از آن را فراهم می‌آورد و خاستگاه این آرمان قرار می‌گیرد؛ چرا که دعا و زیارت، به شور و احساس و عواطف مخاطب در این حوزه توجه می‌کند و حلقه وصل جامعه و امام خویش قرار می‌گیرد.

گفتنی است پیوند جامعه با امامش آن‌گاه نمود می‌یابد که در دوران منع حدیث و تقیه بصیرتش را در دانش تکمیلی دعا و زیارت و ادبیات دقیق و ظریف آن پویا کند؛ چرا که این ساختار با لسانی ملموس برای مردم از زبان معصوم(ع) صادر می‌شود و به معرفی مصداق بارز امامت می‌پردازد و با توصیف امام دوازدهم(ع) به بزرگداشت و نکوداشت این آموزه می‌پردازد.

تأملی کوتاه در ساختار دعا و زیارت، نشان می‌دهد زبان انتقال معارف در آن‌ها در قالبی ویژه به بیان جزئیات بیشتری از مسأله مهدویت می‌پردازند. از آنجا که ویژگی‌های شخصی حضرت مهدی(ع) در این معارف، فراوان است، کنیه‌ها و لقب‌ها و صفاتی که هر یک به نوعی بیانگر شخصیت امام دوازدهم(ع) هستند به صورت گذرا مرور و تحلیل خواهند شد؛ زیرا به رغم وجوه مشترکی که بین آن‌ها وجود دارد، در پاره‌ای از موارد، تفاوت‌هایی بین آن‌ها دیده می‌شود.

بررسی مفهوم کنایه، لقب، صفت، شأن

جستار در کتب لغت و منابعی که به تفاوت واژه ها در لسان عرب می‌پردازد، چنین می‌نماید که کنایه، گاه برای تحقیر و در اغلب موارد برای تعریف یا برای تعظیم است. به نظر می‌آید با توجه به فضای مهدی ستیزی زمان امام دوازدهم(ع) کنایه، گزینه مناسبی برای معرفی مسأله امامت و مهدویت باشد؛ به خصوص که می‌تواند در قالبی متعارف و مرسوم عظمت آن حضرت را نیز برای اهلش بیان کند.

لقب نیز بر مسمّای مشهور و فراگیر اطلاق می‌شود. گویی القاب حضرت مهدی(عج) از تحقق کامل اهداف خلقت و کارکرد امامت به دست امام دوازدهم(ع) خبر می‌دهند؛ چرا که با اقدامات آن حضرت، همة ارزش‌ها در جامعه، نهادینه و فراگیرخواهند شد.

صفت نیز در مقام تمجید و نکوداشت و بزرگداشت استفاده می‌شود. در حقیقت صفات، بیانگر حالات نیکوی امام هستند؛ بنابراین صفات نمی‌توانند همانند القاب به اقدامات فراگیر حضرت بپردازند. از کنایه نمی‌توان انتظار داشت به مثابه صفات، تصویر روشنی از امام ترسیم نمایند؛ هر چند در تمام آن‌ها به بزرگی از آن امام همام، یاد می‌شود. (ابو هلال، ۱۴۱۲: ص۵۲ و ۳۴۵ و ۴۵۸)

شأن و مقام

امام، جایگاه ویژه‌ای در نظام آفرینش دارد؛ به گونه‌ای که هیچ کس نمی‌تواند در این مرتبه و مقام، جایگزین امام شود. در حدیثی از امام هشتم(ع) در اشاره به این مطلب آمده است: إن الامامةأجل قدراً وأعظم شأنا وأعلی مکاناً وأمنع جانباً وأبعد غوراً من أن یبلغها الناس بعقولهم؛ جلالت امامت و عظمت شأن او و علو مرتبه و سعه وجودی آن فراتر از آن است که عقول مردم قادر به درک آن باشند (کلینی، ۱۳۶۳: ج۱، ص۱۹۹).

مراد از مقام امام، جایگاه معنوی رفیع امام(ع) نزد خداوند متعال است و رابطه امام معصوم(ع) با خدا و قرآن کریم و انبیای الهی را مطرح می‌کند؛ به گونه‌ای که هیچ گزینه دیگری غیر از امام را بر نمی‌تابد. برای اشاره به این مطلب، در زیارت جامعه کبیره آمده است:

ولکم المودة الواجبة…والشأن الکبیر و الجاه العظیم؛ (صدوق، بی‌تا: ج۲، ص۶۱۶)

تحقیقات نشان می‌دهد تفاوت صفات با شأن و مقام امام در این است که شأن، به بیان علو مرتبه امام در مقایسه او با همتایی چون پیامبر می‌پردازد و بر جایگاهی ممتاز و ویژه برای امام تاکید می‌کند؛ مانند امامت حضرت ابراهیم(ع) که خداوند متعال این مقام را برای او اختصاص داد؛ ولی صفت به مرتبه‌ای می‌پردازد که افراد دیگر می‌توانند در آن، همتای امام قرار گیرند؛ مانند منصور بودن از سوی خداوند متعال که در آن، امام و پیامبر با یک‌دیگر برابرند و نصرت الهی شامل هردو می‌باشد. به همین لحاظ در این نوشتار تلاش خواهد شد ویژگی‌های شخصی حضرت مهدی(ع)به صورت جزئی مورد پژوهش قرار گیرد. بنابراین ابتدا به بررسی نام امام عصر(ع) در دعا و زیارت پرداخته می‌شود.

۱-۱. نام حضرت مهدی(عج)

نام امام دوازدهم(عج) در ادعیه و زیارات، همان نام پیامبر اعظم(ص) است. در ادعیه و زیارات وارد شده است: اللهم فأظهر لی ولیک و ابن بنت نبیک المسمی باسم نبیک؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۶۶۵)

در بعضی از ادعیه نیز این مضمون وارد شده است: فأظهر اللهم ولیک و ابن ولیک و ابن بنت نبیک المسمی باسم رسولک(ص)؛ (مجلسی، ۱۴۰۳: ج۸۳، ص۲۸۵) بنابر این آن حضرت هم نام پیامبر(ص) است. برای اشاره به این مطلب، در دعای شب بیست سوم ماه مبارک رمضان آمده است: اللهم کن لولیک القائم بامرک الحجة، محمدبن الحسن المهدی؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۴: ج ۱ص۱۹۱)

بنابراین دعا، نام وجود مبارک حضرت مهدی(عج) "محمد" است.

۱-۲. نسب حضرت مهدی(عج)

حضرت مهدی(عج) به عنوان آخرین امام در بیت امام حسن عسکری(ع) متولد شد. طبق آنچه در روایات وارد شده و در تاریخ مورد تأیید قرار گرفته، حضرت مهدی(عج) از نسل پیامبر(ص) است؛ همان گونه که در ادعیه و زیارات مهمی همانند زیارت آل یس و دعای ندبه آمده است: "سلام علی آل یس" (طبرسی، ۱۳۸۶: ج۲، ص۳۱۶) به نظر همه کارشناسان و صاحب نظران تفسیر، مراد از "یس" پیامبر خاتم(ص) است. همان گونه که از این زیارات استفاده می‌شود، نسب امام دوازدهم(عج) به پیامبر(ص) می‌رسد.

در دعای بعدازظهر جمعه، نیزاز امام باقر(ع) درخصوص نسب حضرت آمده است: اللهم اشتر منی نفسی الموقوفة علیک المحبوبة لأمرک بالجنة مع معصوم من عترة نبیک(ص)؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص۳۷۵)

طبق این دعا نیز امام عصر(عج) از عترت پیامبر اعظم(ص) است. عترت از ماده "عتر" به معنای حلقه اتصال جدایی ناپذیر است. این فراز، گویای این واقعیت است که تصور مهدویت بدون توجه به خاندان وحی و بیت امامت، معنا نخواهد داشت، چرا که مهدویت بدون ایشان به نوعی گرایش به انحراف و مدعیان دروغین است.

در دعای ندبه درباره نسب امام دوازدهم(عج) آمده است: این ابن النبی المصطفی و ابن علی المرتضی و ابن خدیجة الغراء و ابن فاطمة الکبری؛در ادامه به صورت شفاف می‌فرماید: و صل علی محمد جده و رسولک السیدالأکبر و علی أبیه السید الأصغر و جدته الصدیقة الکبری فاطمة بنت محمد؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۷۹)

بنابر این همان گونه که در ادعیه و زیارات آمده است، حضرت مهدی(عج) از نسل پیامبر خاتم(ص) است. آن حضرت فرزند امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا(ع) و از نسل سید الشهدا(ع)) است؛ همان‌گونه که در دعای شب سوم شعبان در اشاره به این حقیقت آمده است:

اللهم انی اسئلک بحق المولود فی هذا الیوم الموعود بشهادته قبل استهلاله و ولادته، بکته السماء و من فیها والأرض و من علیها و لمّایطأ لابتیها، قتیل العبرة و سید الأسرة الممدود بالنصرة یوم الکرة، المعوض من قتله أن الائمة من نسله و الشفاء فی تربته؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص۸۲۶).

بررسی ادعیه و زیارات نشان می‌دهد امام دوازدهم(عج) فرزند امام عسکری(ع) است، همان گونه که در ادعیه و زیارات به منظور اشاره به این مطلب آمده است: سلام الله و برکاته و تحیاته علی مولای صاحب الزمان… و خلف الحسن الاما م الموتمن و القائم المعتمد؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص۴۱۹)

بنابراین در خصوص نسب حضرت در ادعیه و زیارات می‌توان چنین نتیجه گرفت که امام دوازدهم(عج) فرزند امام حسن عسکری(ع) است و این سلسله به سیدالشهدا، امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا(ع) منتهی می‌شود. بنابراین حضرت مهدی(عج) از سادات بنی هاشم و حسینی و فرزند امام حسن عسکری(ع) می‌باشد. بررسی آموزه مهدویت نشان می‌دهد تواتر لفظی و معنوی روایات مهدویت به ویژه آنچه از پیامبر گرامی اسلام(ص) و صحابه او صادر شده است، بر اصالت این آموزه در اسلام دلالت می‌کند و جای هیچ گونه شک و تردیدی در این باره باقی نمی‌گذارد.

صدور این روایات در صدر اسلام و ولادت امام دوازدهم(ع) در قرن سوم، طرح مهدویت نوعی را از سوی دشمنان اسلام ناممکن می‌کند و چنانچه نظریه مهدویت نوعی مورد قبول جامعه واقع شود، دشمن می‌تواند در سایه این تفکر، خود را یکی از مصداق‌های این آموزه معرفی کند و به اهداف خویش دست یابد. ذکر نام ونسب امام دوازدهم(ع) در دعا و زیارت معرفت جامعه را دربارة آن حضرت گسترش داده، با پرداختن به هویت حضرت مهدی(ع) مصداق واقعی آن را مشخص می‌نماید.

۲. کنیه‌های امام دوازدهم(ع)

سیاست شوم عباسیان مبنی بر قطع رابطه امام(ع) با مردم، موجب شد بخشی از زندگی امام دوازدهم(عج) به دوران اختفا و پنهان زیستی اختصاص یابد؛ به همین لحاظ، بیت امامت ناگزیر به اتخاذ روشی غیر مستقیم برای معرفی چهره موعود بر آمد که از مزایای آن، عدم جلب توجه دستگاه خلافت عباسی به تبیین ویژگی‌های شخصی امام دوازدهم(ع) می‌باشد. ساختار کنیه نزد عرب شامل کلماتی می‌شود که در ابتدای آن‌ها واژه "اب، ام، ابن، بنت" قرار می‌گیرد (زبیدی، ۱۴۱۴: ج۲۰، ص ۱۳۴)

بنابراین معیار، کنیه‌های امام دوازدهم(ع) در ادعیه و زیارات، در این قالب شناخته شده اند. مرور ساختار ادبیات عرب نشان می‌دهد کنیه راهکار مناسبی برای شناسایی معارف این آموزه به شمار می‌آید و می‌تواند تبیینی مناسب از این مسأله را برعهده گیرد. بررسی کنایه نشان می‌دهد استفاده از این واژه برای تعریف و تبیین مکنّی است وهمان هدفی را نشانه می‌رود که اسم آن را نسبت به مسمّی اثبات می‌کند، با این تفاوت که کنایه برای تعظیم و گاه نیز برای تحقیر به کار می‌رود.

تحقیقات نشان می‌دهد کنایه همیشه مأثور نیست و در پاره‌ای از موارد غیرمأثور است، برای نمونه می‌توان به کنیه "اباصالح" برای امام دوازدهم(عج) اشاره کرد که در منابع روایی وارد نشده است و این امر، موجب اختلال در بیان سیمای مکنّی نمی‌شود؛ هر چند کنیه وارده در احادیث و ادعیه و زیارات، در تبیین ویژگی‌های شخصی مکنّی بسیار تأثیر دارند؛ چرا که از زاویه‌ای دقیق وعمیق به آموزه مورد نظر پرداخته اند. به منظور اشاره به آن‌ها در مسأله مهدویت در ادعیه و زیارات، فرازهایی آمده است که به آن‌ها اشاره خواهد شد.

کاوش فضای سیاسی حاکم بر آموزه امامت و مهدویت نشان می‌دهد دشمنان هرگز قادر به مبارزه صریح و آشکار با این مسأله نشدند و جامعه اسلامی نیز چنین ستیزشی را تحت هیچ شرایطی تحمل نمی‌کرد، ازاین رو دشمنان در پی تخریب این مسأله بر آمدند و در پی تخریب و ستیزش با امامت و مهدویت، فتنه ها بر افروختند تا بتوانند در سایه آن، از عظمت و ابهت مهدویت بکاهند. به منظور اشاره به این مطلب در حدیثی نبوی آمده است: بابی ابن خیرة الإماء ابن النوبیّة الطیبة الفم المنتجبة الرحم. ویلهم لعن الله الاعیبس و ذریّته صاحب الفتنة ؛ (کلینی، ۱۳۶۳: ج۱، ص۳۲۳)

ساختار کنایی موجود در دعا و زیارت می‌تواند به خوبی با سیاه نمایی مهدی ستیزان از این آموزه مبارزه کند؛ چرا که ادبیات آن ازسوی عرب، گاه برای تحقیر به کار برده می‌شود؛ ولی کنایه همواره در مقام تعظیم شخص مورد استفاده قرارگرفته است و می‌تواند در مسأله مهدویت بر شکوه هرچه بیشترآموزه مهدویت و اهمیت آن در اندیشه اسلامی به عنوان اندیشه راهبردی تأکید کند. ساختار آن‌ها موجب می‌شود به عنوان یک مساله اساسی و بنیادین از سوی جامعه مورد استقبال قرار گیرد.

بررسی کنیه‌های امام دوازهم(عج) چنین می‌نماید استفاده از کنایه در ادعیه و زیارات به هدف یاد آوری ابهت و شکوه هر چه بیشتر مهدویت و جایگاه رفیع آن حضرت(ع) در اندیشه اسلامی است. در باره راز تعدد آن‌ها نیز می‌توان به این مطلب اشاره کرد که مجد و عظمت حضرت به اندازه‌ای است که بیان ویژگی‌های شخصی آن حضرت، به استفاده از کنیه‌های متعددی نیاز دارد، تا امکان ترسیم ویژگی‌های شخصی امام عصر(ع) در سایه آن‌ها پدید آید. به همین لحاظ در این قسمت از پژوهش به ویژگی‌های شخصی حضرت در آن‌ها به ترتیب ذیل به صورت کلی اشاره می‌شود.

الف. نسب امام زمان(ع): به منظور اشاره به آن در ادعیه آمده است:این ابن النبی المصطفی وابن علی المرتضی و ابن خدیجة الغراء و ابن فاطمة الکبری (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۸۰) حضرت مهدی(عج) از خاندان پیامبری است که برگزیده خداوند متعال و ذریه علی مرتضی است. او فرزند خدیجه کبرا و فاطمه زهرا است. او فرزند بهترین بندگان مقرب خدا و نیکان روزگار است.

ب) تبارشناسی امام زمان(ع): حضرت مهدی(ع) فرزند افرادی بخشنده و فداکار و کریم و وفادار است. اجداد طاهرین آن حضرت، همگی پاک و مطهر و معصومند؛ بنابر این هرگز شخصی قادر نخواهد بود با تظاهر به تشریفات بیت امامت، جایگزین آن امام همام شود. برای بیان این منظور در ادعیه آمده است:

بابی أنت و أمی و نفسی لک الوقاء و الحمی یابن السادة المقربین یا بن النجباء الأکرمین یابن الهداة المهدیین یا بن الخیرة المهذبین یا بن الغطارفة الأنجبین یابن الأطایب المطهرین یابن الخضارمة المنتجبین یابن القماقمة الأکرمین" (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۸۰)

ج. سیمای پدیدارشناسی مهدی(ع): رسالت کنیه، ترسیم تصویری شفاف وگویا از صاحب خود است. کنیه‌های امام زمان در مقام بیان ویژگی‌های شخصی حضرت وارد شده اند و در آن‌ها به حقایقی پرداخته می‌شود که ماهیت و شخصیت آن امام را می‌شناساند؛ به همین روی طبق محتوای آن‌ها امام عصر(ع) چون ماه تابان و چراغ فروزان و ستاره‌ای درخشان، راه مستقیم را به جویندگان حقیقت نشان می‌دهد و همانند نشانه‌ای گویا، راهنمای جامعه به شمار می‌آید. به ویژه که حضرت مهدی(ع) از تبار صاحبان دانش و سنت‌های پسندیده است. به منظور اشاره به این مطلب، در ادعیه مهدوی آمده است:

یابن البدور المنیرة، یابن السرج المضیئة، یابن الشهب الثاقبة، یابن الانجم الزاهرة، یابن السبل الواضحة، یابن الاعلام اللائحة، یابن العلوم الکاملة، یابن السنن المشهورة، یابن المعالم الماثورة، یابن المعجزات الموجودة، یابن الدلایل المشهورة، یابن الصراط المستقیم، یابن النبأ العظیم، یابن من هو فی أم الکتاب لدی الله علی حکیم، یابن الآیات البینات، یابن الدلائل الظاهرات، یابن البراهین الباهرات، یابن الحجج البالغات؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۸۰)

د. انسان کامل: مهدویت، استمرار نبوت وختم ولایت است. او دارای تمام فضائل اخلاقی و کمالات انسانی است. او عصاره نبوت و ثمره ولایت و مستجمع همه کمالات است؛ به گونه‌ای که حضور او در نظام آفرینش تداعی بخش حضور دوباره پیامبر خاتم(ص)، علی مرتضی، فاطمه زهرا وائمه هدی(ع) و همه خوبان است؛ او انسان کامل است ومی تواند الگوی مجسم کمالات آرمانی جامعه قرار گیرد.

پی نوشت ها:

۱. قرآن کریم

۲. ابن طاوس، سیدعلی بن موسی، اقبال الاعمال، قم، مکتبة الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۴ق.

۳. جمال الاسبوع، تهران، موسسة الآفاق، ۱۳۷۱ش.

۴. فلاح السائل، قم، مکتبة الاعلام الاسلامی، ۱۳۷۰ش.

۵. کشف المحجة، نجف، منشورات المطبعة الحیدریه، ۱۳۷۰ق.

۶. مهج الدعوات، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵‍ش.

۷. مصباح الزائر، قم، موسسة آل البیت، ۱۴۱۶ق.

۸. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تهران، موسسة نشر الفقاهه، ۱۴۲۷ق.

۹. ابن هبة الله، سعید، دعوات، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۷ق.

۱۰. امام سجاد(ع)، صحیفه سجادیه، قم، خادم الرضا، ۱۳۸۱ش.

۱۱. بهاء الدین، محمدبن حسین بن عبدالصمد، مفتاح الفلاح، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۲۴ق.

۱۲. حر عاملی، محمدبن حسن، امل الآمل، بغداد، مکتبة الاندلس، بی‌تا.

۱۳. حلی، احمد بن فهد، عدة الداعی، قم، وجدانی، بی‌تا.

۱۴. صدوق، محمدبن علی بن الحسین، ثواب الاعمال، قم، منشورات رضی، چ۲، ۱۳۶۸ش.

۱۵. کمال الدین، قم، موسسة نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.

۱۶. من لایحضره الفقیه، قم، موسسة نشر اسلامی، چ۲، بی‌تا.

۱۷. طبرسی، احمدبن علی، احتجاج، نجف اشرف، ۱۳۸۶ش.

۱۸. طبری، محمدبن جریر، دلائل الامامة، قم، موسسة البعثة، ۱۴۱۳ق.

۱۹. طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، قم، موسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۱ق.

۲۰. الفهرست، قم، موسسة نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق.

۲۱. مصباح المتهجد، بیروت، موسسة فقه الشیعة، ۱۴۱۱ق.

۲۲. عاملی جزینی، محمدبن مکی، المزار، قم، موسسة امام مهدی، ۱۴۱۰ق.

۲۳. عسکری، ابوهلال، فروق اللغة، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.

۲۴. قیومی، شیخ جواد، صحیفة المهدی، قم، موسسة نشر اسلامی، چ۲، ۱۳۵۷ش.

۲۵. کفعمی، ابراهیم بن علی، مصباح کفعمی، بیروت، موسسة الاعلمی، چ۲، ۱۴۰۳ق.

۲۶. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چ۵، ۱۳۶۳ش.

۲۷. مجتهدی، سیدمرتضی، صحیفه مهدیه، قم، دارالثقلین، ۱۳۷۹ش.

۲۸. مجلسی، علامه محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، موسسة اللواء، چ۲، ۱۴۰۳ق.

۲۹. مشهدی، محمد بن جعفر، المزار، قم، نشر قیوم، ۱۴۱۹ق.

۳۰. مفید، محمدبن محمد بن نعمان، المزار، بیروت، چ۲، ۱۴۱۴ق.

۳۱. موسوی اصفهانی، میرزا محمدتقی، مکیال المکارم، بیروت، موسسة الاعلمی، ۱۴۲۱ق.

۳۲. نجاشی، احمدبن علی بن احمد، رجال، قم، موسسة نشر اسلامی، چ۵، ۱۴۱۶ق.

۳۳. نعمانی، محمدبن ابراهیم، الغیبة نعمانی، قم، انوار المهدی، بی‌تا.

واسطی زبیدی، سیدمحمد مرتضی الحسینی، تاج العروس، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.

منبع: انتظار موعود مجله شماره ۳۴

211008