از این رو، در این نوشتار اینکه این مساله واقعیت دارد و موردتایید آموزه های دینی است یا نه؟ را مورد بررسی قرار داده ایم.

مقصود از چشم زخم، آسیب و ضرری است که از حسادت و بدخواهی و حتی ممکن است از سر علاقه به شخص یا چیزی برسد و همین در فرهنگ عامیانه به شوری چشم تعبیر شده است.

در بررسی آیات قرآن، مفسران دو آیه را ناظر بر مسئله چشم زخم می دانند، نخست آیه 67 سوره مبارکه یوسف «وَ قالَ یا بَنِیَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَ ما أُغْنی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ‌ءٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُون؛ گفت: ای پسران من، از یک دروازه داخل مشوید از دروازه‌های مختلف داخل شوید. و من قضای خدا را از سر شما دفع نتوانم کرد و هیچ فرمانی جز فرمان خدا نیست. بر او توکل کردم و توکل کنندگان بر او توکل کنند»؛

و نیز آیات 51 و 52 سوره مبارکه قلم که می فرماید: «وَإِن یکادُ الَّذِینَ کفَرُ‌وا لَیزْلِقُونَک بِأَبْصَارِ‌هِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکرَ‌ وَیقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ؛ مسلماً نزديك بود كساني كه كفر ورزيدند هنگامي كه آگاه كننده (قرآن) را شنيدند با چشمانشان تو را بلغزانند و مي‏گويند: «قطعاً او ديوانه است».

علامه مجلسی(ره) نیز می گوید برخی از مفسران، آیه ۵ سوره فلق را که در آن از حسادتِ حسودان یاد شده، مربوط به مسئله چشم زخم می دانند.(1)

سفارش های قرآنی برای دفع شوری چشم

در روایات اهل بیت علیهم السلام هم به وجود چشم زخم تصریح و حسادت از ریشه های اصلی آن معرفی شده است و برای مصونیت از آن توصیه های می شود، چنان که سفارش به تلاوت معوذتین، سوره حمد، آیه الکرسی و آیه «و إن یکاد» برای در امان ماندن از چشم بد است.

از پیامبر خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل شده است که حضرت(ص) فرمودند: «چشم زخم انسان(صحیح و سالم) را داخل قبر می‌کند و شتر را به دیگ می‌فرستد»(2)

همچنین در روایت دیگری آمده است که روزی جبرئیل(علیه‌السلام) بر پیامبر خدا(صلی‌الله‌‌‌علیه‌و‌آله) نازل شد و حضرت را اندوهگین مشاهده کرد؛ وقتی علت را سؤال کرد، پیامبر خدا(صلی‌‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: «ناراحتی‌ام به دلیل آن است که امام حسن و امام حسین(علیهماالسلام) را چشم زدند. جبرئیل(علیه‌السلام) عرض کرد: «ای محمد! چشم زخم واقعیت دارد؛ پس آنها را با این جملات تعویذ بفرما».(3)

عجیب‌تر آنکه صفوان جمّال از امام جعفر صادق(علیه‌السلام) نقل کرده که حضرت(ع) فرمود: «اگر قبرستان‌ها شناخته شوند و حقایق آشکار گردد، خواهید دید که اکثر مردگان با چشم زخم از بین رفته‌اند؛ زیرا که چشم زخم حقیقت دارد».(4)

جالب آنکه علاوه بر اسلام، پیروان دیگر ادیان نیز به مسئله چشم زخم باور دارند چنان که چشم‌زخم از باورهای پیروان ادیان پیش از اسلام نیز بوده است؛ گفته‌اند یهودیان ۹۹ درصد از مرگ‌ها را ناشی از چشم‌زخم می‌دانستند.(5) اعراب در دوران جاهلیت، چشم‌زخم را منحصر در اثر چشم آدمی نمی‌دانستند و آن را نتیجه نگاه برخی حیوانات نیز می‌پنداشتند(6) آنان برای در امان ماندن از چشم‌زخم، از تدابیر مختلفی استفاده می‌کردند. به عنوان نمونه، هنگامی که تعداد شتران کسی به ۱۰۰۰ می‌رسید، یک چشم بهترین شتر خود را کور می‌کردند.(7) البته پیش از اعراب دو سنت سامی‌ و هندو آریایی‌ این باورها را داشتند.(8)

چشم زخم حقیقت دارد

حجت الاسلام «ناصر رفیعی» هم در سخنانی با عنوان «چشم زخم حقیقت دارد»، اظهار کرد: خداوند در آیه پایانی سوره مبارکه قلم می فرماید: «وَإِن یکادُ الَّذِینَ کفَرُ‌وا لَیزْلِقُونَک بِأَبْصَارِ‌هِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکرَ‌ وَیقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ» یعنی نزدیک است کافران تا را با چشم زمین بزنند و چون قرآن و عظمت تو را می بینند هلاکت کنند.

این استاد اخلاق ادامه داد: مفسران ذیل این آیه نوشته اند تاثیری که در چشم روی افراد وجود دارد انکارناپذیر است چنان که مرتاض با چشم ماشین را متوقف می کند، با چشم دشمن را دوست می کند و با تاثیر چشم درد را از طرف می گیرد.

وی با بیان اینکه از چشم کارهای بسیاری برمی آید، تصریح کرد: چشم پیام دارد؛ نقل است «اسماء بنت عمیس» همسر جعفر بن ابیطالب، محضر پیامبر(ص) آمد و عرض کرد: من از بابت فرزندان جعفر نگرانم و می ترسم چشم بخورند (چون فرزندانش خوب و خوش بیان بودند چنان که عبدالله بن جعفر خبیر و مدیر بوده است)، آیا اجازه می دهید دعایی همراه آنها کنم؟؛ پیامبر(ص) در پاسخ اش فرمودند: ایرادی ندارد.

حجت الاسلام رفیعی ابراز کرد: یا نقل است امیرالمومنین(ع) امام حسن و امام حسین علیهماالسلام را کنار هم قرار می دادند و دعایی را نوشته و همراه شان می کردند، که به این شرح است: «أُعِیذُکُما بِکَلِماتِ التّامَّةِ وَ أَسْماءِ اللّهِ الْحُسْنَى کُلِّها عامَّةً، مِنْ شَرِّ السّامَّةِ وَ الْهامَّةِ، وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ عَیْن لامَّة، وَ مِنْ شَرِّ حاسِد إِذا حَسَدَ؛ شما را به تمام کلمات و اسماء حسناى خداوند، از شرّ مرگ، حیوانات موذى، و هر چشم بد، و حسود، آنگاه که حسد ورزد مى‌سپارم».

این استاد حوزه با بیان اینکه دعا در بسیاری از مسائل موثر است، گفت: در بخش کلمات قصار نهج البلاغه، کلمه 400 حضرت امیر(ع) در پاسخ به پرسش از واقعیت داشتن چشم زخم فرموده اند: «الْعَيْنُ حَقٌّ، وَ الرُّقَى حَقٌّ...» یعنی چشم زخم حقیقت دارد و دعا کردن و دعا همراه داشتن برای جلوگیری از چشم زخم درست است، ایشان سپس تصریح می کنند: فال بد زدن و خرافه داشتن و ارتباط غیرمنطقی بین دو چیز ایجاد کردن، حق نیست.

وی تاکید کرد: یعنی اگر مسئله ای در حدیث و روایت بیان شود یا علم آن را تایید کند و یا با تجربه و منطق پذیرفته شود، حق است اما جز آن خرافه می شود مثل اینکه هیچ رابطه ای بین عدد 13 و نحوست و هیچ ارتباطی بین شکستن تخم مرغ با دفع چشم زخم نیست.9

بنابر آنچه از مرور آموزه های دینی به دست می آید، چشم زخم واقعیتی است که شاید از حالات نفسانی انسان مثل حسادت ریشه بگیرد و می تواند آثار سوئی را بر زندگی انسان بگذارد لذا عمل به توصیه های دینی روایی برای دفع آن ضرورت دارد اما اینکه برخی برای دفع این پدیده به اعمالی همچون اسپند دود کردن، تخم مرغ شکستن، ریختن نمک و ... اقدام می کنند خرافه ای است که نه تاثیری دارد و نه در هیچ منبع معتبری به آنها اشاره شده است.

پی نوشت ها:

1- بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۰، ص۲۴۸؛

2- بحار الانوار، ج 63، ص26، ح 27؛

3- همان، ج 95، ص 127، ح 7

4- نهج البلاغه، قصار 406؛

5- واژه‌های فرهنگ یهود، ۱۹۷۷م، ص۱۹۱-۱۹۲؛

6-نک: جاحظ، کتاب الحیوان، ۱۳۸۵-۱۳۸۹ق، ج۲، ص۱۳۱-۱۳۲؛

7-جاحظ، کتاب الحیوان، ۱۳۸۵-۱۳۸۹ق، ج۱، ص۱۷؛

8- نک: وسترمارک، ص۵۵-۵۸؛

9- http://ganjineh.valiasr-aj.com/audio/view/6939/.

منبع:شبستان